Od założyciela do następcy. Raport o sukcesji w polskich firmach rodzinnych
W naszym najnowszym raporcie specjalnym przyglądamy się tematowi zmiany pokoleniowej w polskich biznesach rodzinnych. Dzielimy się w nim swoimi przemyśleniami na temat istoty tego coraz większego wyzwania gospodarczego oraz doświadczeniami Banku ze współpracy z właścicielami firm rodzinnych przy ich procesach sukcesyjnych.
Polskie firmy prywatne głównym filarem gospodarki
W 2024 roku obchodzimy w Polsce nie tylko dwudziestą rocznicę polskiego członkostwa w Unii Europejskiej, ale też 35-lecie transformacji gospodarczej. Nieoceniony wkład w rozwój gospodarki rynkowej w Polsce miały w tym czasie prywatne polskie przedsiębiorstwa, mające w przeważającej mierze charakter biznesów rodzinnych. Wśród nich, poza około 2 milionami mikro-przedsiębiorstw, około 40 tys. podmiotów zatrudnia co najmniej 10 osób i prowadzi pełną sprawozdawczość finansową. Ta ostatnia grupa podmiotów osiągnęła w minionym roku rekordowe łączne obroty na poziomie około 3,2 biliona złotych.
Rodzime podmioty prywatne pod każdym względem stanowią główną siłę polskiego sektora przedsiębiorstw, przeważając nie tylko nad spółkami państwowymi, ale również obecnymi w Polsce filiami koncernów zagranicznych. W 2023 roku odpowiadały one za nieco ponad połowę łącznych przychodów firm zatrudniających co najmniej 10 pracowników. Jak się okazuje, podmioty te są też ponadprzeciętnie zyskowne, posiadając ponad 60% udział w zagregowanym wyniku netto sektora przedsiębiorstw. Co równie ważne, są one także głównym pracodawcą w Polsce. Wspomniane 40 tys. małych, średnich i dużych firm z polskim kapitałem prywatnym daje zatrudnienie blisko 3 milionom pracowników, co daje udział na poziomie 52% łącznego zatrudnienia przedsiębiorstw tej wielkości. Dalsze ponad 4,4 miliony pracujących skupiają firmy mikro, z czego co najmniej połowę stanowią ich właściciele.
Polski kapitał prywatny jest także kluczowy z punktu widzenia dochodów budżetowych państwa czy samorządów lokalnych. W 2023 roku kontrolowane przez niego firmy odpowiadały za około 55% całkowitego podatku dochodowego należnego od małych, średnich i dużych podmiotów w naszym kraju. Obszarem, w którym firmy z polskim kapitałem prywatnym wypadają wyraźnie poniżej przeciętnej są jednak nakłady inwestycyjne. Stopa inwestycji jest tu niższa niż w firmach państwowych i zagranicznych, a udział w inwestycjach sektora przedsiębiorstw wyniósł w 2023 roku około 42%.
Przed nami prawdziwa fala zmian pokoleniowych w polskich firmach rodzinnych
O tym, że nieuchronna zmiana pokoleniowa w polskich firmach zbliża się coraz większymi krokami świadczy fakt starzejącej się struktury wiekowej osób prowadzących działalność gospodarczą i zatrudniających pracowników. Od kilku lat obserwowany jest wyraźny wzrost liczby takich przedsiębiorców w wieku powyżej 50 lat. Tylko pomiędzy 2017 a 2023 rokiem zwiększyła się ona o blisko 50 tysięcy, tj. o niemal 15%. Szczególnie szybko rośnie grupa przedsiębiorców w wieku emerytalnym (65 i więcej lat), którzy na przestrzeni dekady w większości zaprzestaną aktywnej działalności, przekazując prowadzenie swojego biznesu przedstawicielom młodszego pokolenia, profesjonalnym zarządcom czy potencjalnym nabywcom (lub też po prostu go zamykając). W minionym roku w naszym kraju działało około 45 tysięcy takich przedsiębiorców – o ponad 10 tysięcy (tj. o 30%) więcej aniżeli 6 lat wcześniej.
Cykl życia polskich firm prywatnych wkracza obecnie we wrażliwą fazę, a pierwsze pokolenie ich właścicieli szykuje się do przejścia na emeryturę. Dodatkowo, w przeciwieństwie do państw zachodnioeuropejskich, gdzie firmy rodzinne działają od kilku pokoleń, proces przekazywania pałeczki sukcesorom odbywać się będzie w zdecydowanej większości takich podmiotów po raz pierwszy w ich wciąż krótkiej historii.
Przemyślane, oparte o sprawdzone mechanizmy i narzędzia, przeprowadzenie firm przez sukcesję, jest zaś bardzo pożądane z punktu widzenia całej gospodarki. Niepewność co do dalszego losu przedsiębiorstwa i brak długookresowego planowania w tym zakresie może bowiem skutkować popadnięciem w swego rodzaju marazm, czy nawet impas decyzyjny. Niewykluczone, że czynniki związane z sukcesją leżą częściowo u podłoża relatywnie słabej aktywności inwestycyjnej firm z polskim kapitałem prywatnym. Starsi przedsiębiorcy, nie mając realnego sukcesora o równie dużym zaangażowaniu w prowadzony biznes, często koncentrują się na maksymalizacji zysków, przy mniejszej skłonności do działań ukierunkowanych na dalszy rozwój. W ostatnich kilkunastu latach polskie firmy prywatne zwiększały wprawdzie przychody wolniej niż obecne w Polsce koncerny zagraniczne, lecz jednocześnie rosły w tym zakresie wyraźnie szybciej niż przedsiębiorstwa państwowe. W ostatnim czasie osiągały one również wyższą przeciętną rentowność działalności. Z drugiej jednak strony notowały dużo słabszy wzrost nakładów inwestycyjnych zarówno od swoich zagranicznych, jak i państwowych konkurentów.
Wielu przedsiębiorców wciąż poszukuje recepty na wyzwania związane z sukcesją
Zdecydowana większość czołowych firm rodzinnych na świecie to biznesy wielopokoleniowe. U podstaw ich sukcesu leży m.in. kilkakrotnie przeprowadzana skuteczna sukcesja. Jest to ważny wniosek w kontekście ambicji gospodarczych Polski. Warunkiem tego, abyśmy w przyszłości posiadali podmioty prywatne zaliczające się do globalnych czempionów w swoich branżach, jest skuteczne przejęcie zarządzania tymi podmiotami przez młodsze pokolenie. Brak efektywnej sukcesji może prowadzić do spowolnienia rozwoju tych firm, a w wielu przypadkach także ich odsprzedaży kapitałowi zagranicznemu. To zaś, biorąc pod uwagę całościowy interes gospodarczy Polski, nie wydaje się być rozwiązaniem optymalnym.
Tymczasem z doświadczeń Banku Pekao ze współpracy z Klientami przy ich procesach sukcesyjnych wynika, iż zaledwie co piąty właściciel firmy rodzinnej uważa, iż nie ma problemów z wdrożeniem sukcesji. Jedną z najważniejszych przeszkód sukcesji w tradycyjnym wydaniu jest w ich przekonaniu rzeczywisty brak woli sukcesorów do przejęcia odpowiedzialności za zarządzanie przedsiębiorstwem. 85% potencjalnych sukcesorów nie chce w przyszłości zarządzać firmą rodzinną. Jest to stanowisko zupełnie odmienne od tego prezentowanego przez nestorów, z których aż około 80% chciałoby, aby ich sukcesorzy zarządzali w przyszłości rodzinnym biznesem. Z drugiej strony 60% z nich uważa, że ich dzieci z różnych względów nie mają jeszcze ku temu wystarczających kompetencji.
Rozwiązaniem części problemów może być szybko zyskująca na popularności instytucja fundacji rodzinnej
W ubiegłym roku weszła w życie Ustawa o fundacji rodzinnej, wprowadzająca do polskiej rzeczywistości gospodarczej nowy typ podmiotu – fundacje rodzinne. Głównym celem fundacji jest pomoc zarówno w samej sukcesji, jak i w zachowaniu majątku rodzinnego, głównie w postaci aktywów firmowych. Oczywiście fundacje rodzinne nie rozwiązują w pełni problemów związanych z sukcesją, ale są jednym z narzędzi służących do jej efektywnego przeprowadzenia. Czerpią one wiele z najlepszych elementów i rozwiązań wypracowanych wcześniej w krajach Europy Zachodniej. O tym, że są one dobrze postrzeganym przez przedsiębiorców rozwiązaniem prawnym świadczy ich rosnąca popularność – w marcu b.r., a więc 10 miesięcy od wprowadzenia do porządku prawnego instytucji fundacji rodzinnych zarejestrowanych było już ponad 700 tego typu podmiotów.
Głównym powodem zakładania fundacji rodzinnych, wskazywanym przez przygniatającą większość klientów Banku Pekao (aż 92%) jest chęć zabezpieczenia majątku rodzinnego na wypadek różnych sytuacji życiowych. Chodzi zwłaszcza o wypadki losowe, w których dochodzi do niekontrolowanego dziedziczenia. 4 na 5 przedsiębiorców zakładało fundację rodzinną, mając na względzie chęć zapewnienia ciągłości działania firmy, a 44% z nich postrzega ją jako wygodny wehikuł skutecznego przekazania majątku w ręce rodziny. Dwóch na pięciu właścicieli firm rodzinnych zakłada fundację mając na względzie m.in. ochronę przed nadmiernym rozdrobnieniem majątku w przypadku zastosowania przepisów ogólnych prawa spadkowego. Z kolei 1 na 8 przedsiębiorców postrzega ją jako instytucję zabezpieczającą interesy niepełnosprawnych lub niepełnoletnich członków rodziny – poprzez tworzenie specjalnych funduszy, które będą tylko do dyspozycji danej osoby w określonej sytuacji.
Wydaje się, iż niedawno wprowadzona do polskiego życia gospodarczego instytucja fundacji rodzinnej może być ważnym czynnikiem zmiany w kontekście polskich wyzwań sukcesji. U wielu przedsiębiorców wejście w życie Ustawy o Fundacji Rodzinnej uruchomiło bądź przyspieszyło rozważania dotyczące sukcesji - wzrosła ich świadomość co do konieczności konkretnych działań w tym zakresie; po drugie ustawa dała dodatkowe opcje optymalnego poukładania spraw majątkowych. Ponadto fundacja może w przyszłości być wygodnym wehikułem do przeprowadzenia sukcesji w tradycyjnym tego słowa znaczeniu (a więc przekazania zarządu nad firmą innym członkom rodziny, zazwyczaj dzieciom) lub stworzyć inne możliwości, przy braku woli potencjalnych sukcesorów do przejęcia odpowiedzialności za prowadzenie rodzinnego biznesu. Umożliwia ona bowiem de facto profesjonalizację zarządu nad firmą i sprowadzenie spadkobierców głównie do roli beneficjentów fundacji zwykle zgodnie z ich wolą.
Niniejsza publikacja (dalej „Publikacja”) przygotowana przez Departament Analiz Makroekonomicznych Banku Polska Kasa Opieki Spółka Akcyjna (dalej „Pekao S.A.”) stanowi publikację handlową i ma charakter wyłącznie informacyjny. Żadna z jej części nie stanowi podstawy do zawarcia jakiejkolwiek umowy lub powstania zobowiązania, w szczególności nie stanowi oferty w rozumieniu art. 66 Kodeksu Cywilnego. Publikacja nie stanowi rekomendacji udzielanej w ramach usługi doradztwa inwestycyjnego, analizy inwestycyjnej, analizy finansowej oraz innej rekomendacji o charakterze ogólnym dotyczącej transakcji w zakresie instrumentów finansowych, rekomendacji inwestycyjnej w rozumieniu Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 596/2014 z dnia 16 kwietnia 2014 r, w sprawie nadużyć na rynku ani porady inwestycyjnej o charakterze ogólnym dotyczącej inwestowania w instrumenty finansowe, a informacje w niej zawarte nie mogą być traktowane, jako propozycja nabycia jakichkolwiek instrumentów finansowych, usługa doradztwa inwestycyjnego, podatkowego lub jako forma świadczenia pomocy prawnej. Publikacja nie została przygotowana zgodnie z wymogami prawnymi zapewniającymi niezależność badań inwestycyjnych i nie podlega żadnym zakazom w zakresie rozpowszechniania badań inwestycyjnych i nie stanowi badania inwestycyjnego.